Η προσπάθεια σύνδεσης της προσωπικότητας με τον καρκίνο έχει τις ρίζες της πολύ παλιά. Ήδη από την αρχαιότητα ο Γαληνός απέδιδε τον καρκίνο σε μια προδιάθεση προς τη μελαγχολία. Οι γυναίκες με μελαγχολικό χαρακτήρα, όπως ανέφερε, είχαν περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξουν καρκίνο των γεννητικών οργάνων σε σχέση με τις γυναίκες που είχαν πιο αισιόδοξη διάθεση. Στη συνέχεια αρκετοί ερευνητές υποστήριξαν την άποψη πως συγκεκριμένοι συναισθηματικοί παράγοντες και ιδίως η κατάθλιψη, επιδρούν στην ανάπτυξη διαφόρων τύπων καρκίνου. Η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου ή μιας σημαντικής συναισθηματικής σχέσης, όπως παρατηρεί η Εvans, ευθύνεται για την ανάπτυξη καρκίνου (Αντωνίου, 2006)
Ο Le Shan υπήρξε ένας από τους πρώτους θεωρητικούς που ασχολήθηκε με την τυπολογία της προσωπικότητας του καρκινοπαθούς. Η επί δύο δεκαετιών εργασία του με καρκινοπαθείς (εργάστηκε ψυχοθεραπευτικά με δεκάδες καρκινοπαθείς και μελέτησε εκτεταμένα την προσωπικότητα εκατοντάδων άλλων) οδήγησε στη συγκέντρωση υλικού που αφορούσε το ιστορικό, τη δομή της προσωπικότητας και τη συγκινησιακή λειτουργία των ατόμων με κακοήθη όγκο. Τα στοιχεία αυτά, σύμφωνα με τον Le Shan, μπορούσαν να προσφέρουν ένα σύνδεσμο ανάμεσα σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και τη ροπή προς τον καρκίνο (Le Shan, 1999).
Ο Le Shan (1977/1999) παρατήρησε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που αποτελούσαν κοινό τόπο για τους περισσότερους καρκινοπαθείς. Ένας πρώτος κοινός παράγοντας των ατόμων που είχαν προσβληθεί από καρκίνο αναφέρεται σε μια έντονη τάση να μην αγαπούν τον εαυτό τους και σε μια έλλειψη εμπιστοσύνης προς αυτόν. Τα άτομα έτειναν να έχουν μια αρνητική εικόνα του εαυτού τους αν και οι άλλοι άνθρωποι ανταποκρίνονταν σε αυτούς πολύ πιο θετικά από ό,τι οι ίδιοι στον εαυτό τους. Συχνό επίσης χαρακτηριστικό ανάμεσα στους καρκινοπαθείς ήταν οι γιγαντιαίες απαιτήσεις που είχαν από τον εαυτό τους. Δημιουργούσαν μια εικόνα επιθυμητού εαυτού που ήταν σχεδόν αδύνατον να επιτευχθεί. Τα ιδανικά και τα όνειρά τους εκφράζονταν συχνότερα με το «τι δεν θα κάνω» παρά με το «τι θα κάνω».
Το δεύτερο κοινό χαρακτηριστικό σχετίζεται με την αδυναμία έκφρασης αρνητικών συναισθημάτων. Αν και τα άτομα «συχνά εμποδίζονταν να εκφράσουν εχθρότητα για να αμυνθούν, ωστόσο μπορούσαν να αντιδράσουν με δύναμη και επιθετικότητα προκειμένου να υπερασπιστούν τα δικαιώματα των άλλων ή διάφορα ιδανικά». Η δυσκολία έκφρασης εχθρικών ή εν γένει αρνητικών συναισθημάτων φαίνεται να ισχύει κυρίως στην περίπτωση που τα άτομα θέλουν να υπερασπιστούν τις δικές τους ανάγκες, επιθυμίες και συναισθήματα.
Η απόγνωση, συναίσθημα με το οποίο φαίνεται να είχαν περάσει όλη τους τη ζωή, αποτελεί ένα ακόμη κοινό χαρακτηριστικό στη συγκινησιακή ζωή των καρκινοπαθών. Για τους περισσότερους, η απόγνωση φαίνεται να είναι μια «κοσμοθεωρία που συνοδεύεται από ένα αίσθημα έντονης μοναξιάς και μια έλλειψη ελπίδας πως θα καταφέρουν να δώσουν ένα νόημα, ενδιαφέρον ή αξία στη ζωή τους». Αν και η απόγνωση θα μπορούσε να συσχετισθεί με την κατάθλιψη, ωστόσο διαφοροποιείται από αυτήν καθώς το άτομο, ανεξάρτητα από την ένταση της απόγνωσης, συνεχίζει να καταπιάνεται με τις συνηθισμένες δραστηριότητες της καθημερινής ζωής.
Το βασικό σχήμα του ιστορικού της συγκινησιακής ζωής του καρκινοπαθούς φαίνεται να αποτελείται από τρία μέρη. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει μια παιδική ή εφηβική ηλικία, όπου βιώνονται έντονα συναισθήματα μοναξιάς. Στο δεύτερο μέρος κεντρική θέση κατέχει μια περίοδος κατά την οποία το άτομο ανακαλύπτει μια σχέση με βαθύτερο νόημα, γεγονός που του επιτρέπει να βρει ένα ενδιαφέρον στη ζωή του. Το τρίτο μέρος έρχεται στην επιφάνεια μετά την απώλεια αυτής της σημαντικής σχέσης, δημιουργώντας στο άτομο συναισθήματα απόγνωσης. Κάποια στιγμή, μετά την έναρξη αυτής της φάσης, παρουσιάζονται τα πρώτα συμπτώματα του καρκίνου (Le Shan, 1999).
Η δυσκολία έκφρασης εχθρικών συναισθημάτων, το συναίσθημα της απελπισίας και της απόγνωσης, η βίωση υψηλών επιπέδων αρνητικού στρες αποτελούν τα σημαντικότερα γνωρίσματα της προσωπικότητας που σχετίζονται με την εμφάνιση του καρκίνου.
Ο όρος προσωπικότητα τύπου C, που υποδηλώνει την προσωπικότητα με προδιάθεση για καρκίνο, χρησιμοποιείται πρώτη φορά από τον Morris προκειμένου να την διαφοροποιήσει από την προσωπικότητα τύπου Α, η οποία εκδηλώνει ροπή προς την εμφάνιση καρδιοπάθειας (Αντωνίου, 2006)
Τα άτομα τύπου C χαρακτηρίζονται ως ευχάριστα, ήρεμα, συγκαταβατικά, φιλικά και παθητικά. Αποφεύγουν τις συγκρούσεις, προσπαθούν να συμμορφώνουν και να εναρμονίζουν τη συμπεριφορά τους με το περιβάλλον καθώς επιθυμούν να είναι κοινωνικώς αποδεκτά και αγαπητά. Χαρακτηρίζονται επίσης ως ανασφαλή άτομα και τείνουν να εστιάζονται περισσότερο στους άλλους παρά στον εαυτό τους και συχνά εμφανίζουν μια τάση αυτοθυσίας. Η δυσκολία έκφρασης των συναισθημάτων και ιδίως των αρνητικών όπως ο θυμός, η ένταση ή το άγχος φαίνεται να είναι προεξέχον χαρακτηριστικό γνώρισμα της προσωπικότητας τύπου C (Temoshok, 1985, 1987) και ίσως ο πλέον επιβαρυντικός παράγοντας στην εκδήλωση και έκβαση της ασθένειας
Προσωπικότητα, γεγονότα ζωής και καρκίνος
Οι αλλαγές στη ζωή, αρνητικές ή και θετικές, συνιστούν σημαντικό παράγοντα στην εμφάνιση ασθενειών που σχετίζονται με το στρες. Όσο πιο σημαντική ή μεγάλη είναι η αλλαγή που βιώνει κανείς τόσο πιο σοβαρή είναι η ασθένεια που εμφανίζει. Τα γεγονότα ζωής επιδρούν όχι μόνο στην εμφάνιση αλλά και στην επιδείνωση της νόσου (Cooper, Cooper & Eaker, 2002).
Ανάμεσα στα γεγονότα ζωής, η απώλεια σημαντικής συναισθηματικής σχέσης ή η φυσική απώλεια αγαπημένου προσώπου συνιστούν κοινό τόπο για τη ζωή πολλών καρκινοπαθών. Συγκεκριμένα, σε μια ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας σημειώνει πως η απώλεια σημαντικής σχέσης, η αδυναμία έκφρασης συναισθημάτων, η σεξουαλική δυσλειτουργία, οι ανεπίλυτες συγκρούσεις με έναν γονιό ή/και η βίωση συναισθηματικής έντασης εξαιτίας της απώλειας ενός γονιού αναφέρονται ως κοινά χαρακτηριστικά ανάμεσα στους καρκινοπαθείς (Le Shan, 1999). Άλλα στρεσσογόνα περιστατικά, που ενοχοποιούνται ως παράγοντες κινδύνου τόσο στην εμφάνιση όσο και στην εξέλιξη της νόσου, περιλαμβάνουν το διαζύγιο ή τη συζυγική διάσταση, την απώλεια εργασίας (στο Αντωνίου, 2006).
Οι έρευνες που κινήθηκαν στην κατεύθυνση της συσχέτισης του καρκίνου με εκείνα τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που στοιχειoθετούν την προσωπικότητα τύπου C, έχουν καταδείξει θετική συσχέτιση. Για παράδειγμα, η έρευνα της Temoshok και συνεργατών (1985) σε ασθενείς με κακοήθες μελάνωμα επιβεβαίωνει την τυπολογία της C προσωπικότητας, καθώς τα άτομα περιγράφονται ως συνεργάσιμα, υπομονετικά, ανασφαλή, με παθολογική τάση να είναι αρεστά και με τάση καταστολής του θυμού τους.
Ο έλεγχος των συναισθημάτων και κυρίως των εχθρικών είναι ένα βασικό γνώρισμα της προσωπικότητας τύπου C. Όπως παρατηρεί ο Gross (1989, οπ.αν. στο Αντωνίου, 2006) σε μια επισκόπηση 18 διακεκριμένων μελετών, η καταστολή των συναισθημάτων παρουσιάζεται ως παράγοντας κινδύνου στην καρκινογένεση ή και στην πρόγνωση της νόσου. Σε μια μελέτη σε 2.100 γυναίκες βρέθηκε πως οι γυναίκες που τείνουν να κρατούν θαμμένα τα συναισθήματά τους, ιδίως σε περιόδους έντονου στρες, διατρέχουν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του μαστού απ’ ό,τι οι γυναίκες που είναι σε θέση να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, να ζητήσουν βοήθεια και να αντιμετωπίσουν τη στρεσσογόνο κατάσταση (Cooper και συν. 2002).
Η χρόνια καταπίεση της έκφρασης συναισθημάτων και αναγκών μπορεί να οδηγήσει το άτομο στην ανάπτυξη του συναισθήματος της απελπισίας, ιδίως όταν βιώνονται έντονες στρεσσογόνες καταστάσεις, όπως αυτή της διάγνωσης της νόσου του καρκίνου (Temoshok, 1987). Τα άτομα που έχουν συνηθίσει στη μη έκφραση των αρνητικών συναισθημάτων είναι πιθανόν και μετά τη διάγνωση της νόσου να υιοθετήσουν μη εποικοδομητικές στρατηγικές αντιμετώπισης εξακολουθώντας να περιορίζουν την έκφραση όλου του εύρους των συναισθημάτων τους. Είναι λοιπόν σημαντικό να ενισχυθούν οι ασθενείς στη συναισθηματική έκφραση, καθώς αυτή έχει άμεσες επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική τους υγεία (Rime΄, 1999).
Συμπερασματικά...
Συγκεκριμένα γεγονότα ζωής και ορισμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας φαίνεται να αποτελούν ενδείξεις που προμηνύουν την εμφάνιση καρκίνου, όπως έχει υποστηριχθεί από διάφορους θεωρητικούς του χώρου. Η καταπίεση συναισθημάτων και η ανικανότητα έκφρασης θυμού και επιθετικότητας είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας με προδιάθεση για καρκίνο (προσωπικότητα τύπου C).
Η έκφραση των συναισθημάτων και η εκφόρτισή τους έχει σημαντικές επιπτώσεις στην ευεξία των ατόμων και όταν αυτά υφίστανται χρόνια καταπίεση, μπορεί, μη βρίσκοντας άλλη δίοδο, να εκφράζονται μέσα από το σώμα. Η ασθένεια σε ορισμένες περιπτώσεις ίσως να είναι η έσχατη επώδυνη λύση μιας ενδοψυχικής σύγκρουσης, κομμάτι της οποίας είναι ο πόνος, η λύπη και η διαδικασία του πένθους που μπορεί να διατηρηθούν για χρόνια.
Κάτω από αυτό το πρίσμα άτομα με δυσκολίες στην έκφραση θυμού, που είναι συγκαταβατικά και μάλλον παθητικά σε συνθήκες βίωσης έντονου στρες κινδυνεύουν να εκδηλώσουν κάποια ασθένεια και πιθανότα καρκίνο. Ωστόσο αν και η ύπαρξη αυτής της C τυπολογίας φαίνεται να έχει επιβεβαιωθεί από μελέτες σε αρκετούς καρκινοπαθείς, περαιτέρω διερεύνηση θα ήταν σκόπιμη ώστε να κατανοηθεί καλύτερα ο μηχανισμός που συνδέει την προσωπικότητα με τον καρκίνο.
Σταυρούλα Δουλάμη, Ψυχολόγος
Βιβλιογραφικές παραπομπές
- Αντωνίου, Α.Σ. (2006). Εργασιακό Στρες. Τόμος Α΄. Αθήνα: Παρισιάνος.
- Cooper, C., Cooper, R., & Eaker, L. (2002). Ζώντας με στρες (μτφρ.επιμ. Αντωνίου Σ). Αθήνα: Παρισιάνος.
- Le Shan, L. (1999). Μπορείς να αγωνιστείς για τη ζωή σου (εκ.4η). Αθήνα: Θυμάρι.
- Rime΄, B. (1999).Expressing emotion, physical health and emotional relief. Ad. Mind Body Medicine, 15, 175-179
- Temoshok, L., Heller, B., Sagebiel, R.W., Blois, M.S., Sweet, D.M., DiClemente R.J., et al.(1985). The relationship of psychosocial factors to prognostic indicators in cutaneous malignant melanoma. Journal of Psychosomatic Research, 29, 139-153
- Temoshok, L. (1987). Personality, coping style, emotion and cancer: towards an integrative model. Cancer. Surv, 6(3), 545-67. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi
